28 marca, 2024

Przemoc instytucjonalna. Na czym polega? Jak rozpoznać? Co można zrobić?

Udostępnij:
Pin Share
Źródło: Pixabay.com

Co to jest przemoc instytucjonalna?

Bardzo mało można znaleźć na ten temat w polskiej literaturze. Podobnie z resztą jak w przypadku przemocy poseparacyjnej, a to też problem, który trwa przez lata (a może wieki?). Oba rodzaje złożonej przemocy zostały jednak już dobrze opisane w krajach zachodnich, stąd też, aby je przeanalizować, należy przede wszystkim sięgnąć po literaturę anglojęzyczną. Te rodzaje są ze sobą powiązane: przemoc instytucjonalna (systemowa) podtrzymuje przemoc poseparacyjną.

W polskiej literaturze przedmiotu można spotkać się z pojęciem, zgodnie z którym przemoc instytucjonalna to każde intencjonalne działanie instytucji, które niekorzystnie wpływa na zdrowie, rozwój fizyczny lub psychospołeczny (J. Brągiel). Kolokwialnie rzecz ujmując, jest to jakiekolwiek działanie instytucji, które szkodzi zdrowiu, uniemożliwia rozwój biologiczny (dotyczy to dzieci) lub w taki sposób oddziałuje na psychikę człowieka, że nie może on normalnie funkcjonować w społeczeństwie (jest wykluczany ze społeczeństwa). Jest to więc oddziaływanie, które niekorzystnie wpływa zarówno na sferę psychiczną, fizyczną oraz społeczną człowieka. Krótko mówiąc – na wszystkie sfery życia.

A czym jest instytucja? – Głównie pojmowana jest jako jakaś organizacja publiczna, rządowa (ośrodek pomocy społecznej, urząd, policja, sąd itp.)

W literaturze zachodniej (UK, USA) pojęcie przemocy instytucjonalnej jest szersze. Przemoc instytucjonalna jest nazywana także przemocą organizacyjną i oznacza złe traktowanie ludzi polegające na słabej lub nieodpowiedniej opiece albo słabym lub nieodpowiednim wsparciu (przez instytucje wyznaczone ustawowo do realizacji takich zadań) lub też polegające na stosowaniu złych praktyk, które w efekcie wpływają niekorzystnie na wszystkich odbiorców. Opiera się na wykorzystaniu przewagi nad jednostką i jej zależności od instytucji (organizacji).

Przemoc instytucjonalna (organizacyjna) to nie tylko jednak szkodliwe oddziaływanie instytucji publicznych na ludzi, ale także jakiejkolwiek organizacji (publicznej, niepublicznej czy należącej do trzeciego sektora), a także grupy (również rodziny) oraz pojedynczych osób, które w tych instytucjach (organizacjach) zostały wyznaczone do realizacji konkretnych zadań, na jednostkę.

Przemoc instytucjonalna (organizacyjna) może stanowić pojedynczy akt przemocy, jak również odbywać się regularnie.

Rodzaje instytucjonalnej (organizacyjnej) przemocy

Jak wspomniano wcześniej, w ramach przemocy instytucjonalnej instytucja (organizacja, grupa czy pojedyncza osoba w danej organizacji) może podejmować się różnych działań przemocowych. Charakterystyczna jednak staje się przemoc psychiczna.

Przemoc psychiczna jako przemoc instytucjonalna

Przemoc psychiczna w ramach przemocy instytucjonalnej oznacza działania mające na celu przymuszenie odbiorcy do podległości i uzależnienia go od instytucji.
W instytucjach publicznych wyznaczonych do udzielania pomocy socjalnej (np. OPS) czy też wyznaczonych do załatwiania spraw obywateli (urzędy, ogólnie organy publiczne) albo rozstrzygających spory (sąd) osoby w nich zatrudnione mogą korzystać z nierówności relacji, w której mają przewagę nad odbiorcą. Mają możliwość poczucia się lepszymi od osoby zgłaszającej się po pomoc czy wsparcie (która poniosła porażkę, nie radzi sobie – a przynajmniej tak może to być tłumaczone. Z racji uświadomienia sobie przez osobę zgłaszającą się po pomoc lub wsparcie, stanu, który zmusił ją do podjęcia takiej decyzji, już w momencie zgłoszenia może czuć się poniżona i pozbawiona godności, co z kolei umożliwia drugiej stronie dowartościowanie się z powodu sytuacji, w której ta osoba się znalazła). Z poczucia przewagi nad jednostką, u części osób zatrudnionych w instytucjach wykształca się zachowanie, za pomocą którego intencjonalnie dają odczuć odbiorcy poczucie własnej wyższości, w ten sposób upokarzając odbiorcę i pogłębiając jego poczucie dewaluacji (J. Filek). W efekcie takiego traktowania powstaje wtórna wiktymizacja ofiar przemocy.

W części przypadków osoby zatrudnione w organizacjach skłonne dowartościowywać się kosztem osób poniżonych, przyjmują rolę pana i władcy, uzależniając odbiorcę pomocy lub wsparcia od siebie i od instytucji, w której pracują. Wynika to z tego, że osoba zgłaszająca się po pomoc czy wsparcie do konkretnej instytucji (organizacji) decyduje się na podporządkowanie się tej osobie, nie mając innej możliwości, aby tą pomoc czy wsparcie uzyskać i nie mogąc w inny sposób sama sobie poradzić w sytuacji, w której się znalazła. Analogiczna sytuacja może wystąpić (jednorazowo) w przypadku konieczności wydania konkretnego dokumentu w urzędzie czy nadawania listu poleconego, ale także w sytuacji trudności ze znalezieniem pracy, w której osoba decyduje się na poświęcenie, aby tylko utrzymać źródło jakiegokolwiek dochodu, gdy już je znalazła (w tym ostatnim przypadku wykształca się mobbing).

Przemoc ekonomiczna jako przemoc instytucjonalna

Oprócz przemocy psychicznej, w ramach przemocy instytucjonalnej (organizacyjnej), wymienia się jako charakterystyczną również przemoc ekonomiczną.

Natomiast uzależnianie odbiorców od podległości (przemoc psychiczna) i jednocześnie od pomocy finansowej (przemoc ekonomiczna) jest charakterystyczne dla instytucji publicznych wyznaczonych do realizacji zadań z zakresu pomocy społecznej (M. Sobkowiak). Należy podkreślić, że pomoc finansowa świadczona przez te instytucje nie zaspakaja podstawowych potrzeb części odbiorców, stąd też ci odbiorcy nie zyskują niezbędnych zasobów, aby móc dalej radzić sobie samodzielnie, ale ciągle tkwią w ubóstwie!

Po co jest minimum socjalne i minimum egzystencji?

Minimum socjalne (górna granica ubóstwa) oznacza taką kwotę środków pieniężnych, poniżej której następuje deprywacja potrzeb społecznych i wzrasta zagrożenie ubóstwem. Natomiast minimum egzystencji (dolna granica ubóstwa) wyznacza taką kwotę środków pieniężnych, poniżej której następuje deprywacja potrzeb egzystencjalno-bytowych człowieka i zagrożona jest jego egzystencja (skrajne ubóstwo). Krótko mówiąc: jeśli człowiek nie dysponuje kwotą środków w wysokości minimum socjalnego, to grozi mu wykluczenie społeczne, natomiast jeśli nie dysponuje kwotą środków w wysokości minimum egzystencji, to oprócz wykluczenia społecznego, grozi mu utrata życia.

Minimum socjalne i minimum egzystencji w praktyce rządu

Minimum socjalne w IV kwartale 2021 r. wynosiło od ok. 1100 zł do ok. 1200 zł na osobę w rodzinie i ok. 1350 zł na osobę w gospodarstwie 1-osobowym. Z kolei minimum egzystencji w 2021 r. wynosiło od ok. 540 zł do ok. 600 zł na osobę w rodzinie i ok. 640 zł do ok. 670 zł w gospodarstwie 1-osobowym, podczas gdy kryterium dochodowe, stanowiące podstawę do ubiegania się o pomoc finansową (z OPS), zostało ustalone na poziomie 600 zł (!) na osobę w rodzinie i 776 zł dla gospodarstwa domowego, co oznacza, że gospodarstwa 1-osobowe i część rodzin (3-osobowych) nie otrzymuje w ogóle żadnego wsparcia finansowego, jeśli nie ma dzieci do 18 roku życia, na które mogłyby otrzymywać 500+, pomimo że żyją w skrajnym ubóstwie! Ale utrzymywanie się tylko z 500+ to również pozostawanie w skrajnym ubóstwie! W takim wypadku osobom, które utrzymują się na poziomie minimum socjalnego albo poniżej, ale nie sięgając minimum egzystencji, pozostaje chyba tylko się cieszyć, że nie są aż tak bardzo w dupie. Można śmiało stwierdzić, że w przypadku instytucjonalnej przemocy ekonomicznej wiodącą instytucją przemocową jest rząd.

Warto przy tym też wskazać, że niezapewnianie ŻADNYCH warunków mieszkaniowych przez rząd (z czym mamy do czynienia od ok. 30 lat), które umożliwiałyby zamieszkanie w godnych warunkach i jednocześnie po cenie dopasowanej do dochodów obywateli (nie obciążającej w sposób zasadniczy domowego budżetu) stanowi również istotny przykład przemocy instytucjonalnej państwa. Wynika to wprost z pojęcia minimum egzystencji, które jest brane pod uwagę przez rząd, aby niwelować skrajne ubóstwo, czego w praktyce nie robi!

Żywym dowodem na to jest przerzucenie zaspokojenia wszystkich potrzeb mieszkaniowych na społeczeństwo – na prywatny rynek najmu – w praktyce na prywatnych wynajmujących bez wsparcia jakiejkolwiek ze stron (co często prowadzi do nadużyć z jednej i drugiej strony z powodu ograniczonej liczby mieszkań) albo deweloperów oraz przymuszanie do zaciągania kredytów bankowych na zakup mieszkania, które mają pozwolić na uwolnienie się od trudności związanych z najmem mieszkań, ale z drugiej strony uzależniających od banków i generujących trudności ze spłatą.

Dodam jeszcze od siebie, że nadmierne obciążanie podatkami oraz innymi daninami publicznymi niewspółmiernie do osiąganych dochodów, a nawet przy ich braku (obowiązkowe składki ubezpieczeniowe ZUS dla przedsiębiorców), uniemożliwiając w ten sposób zaspokojenie podstawowych potrzeb przez jednostkę, zadłużając ją oraz nie gwarantując jej żadnej opieki zdrowotnej na czas i jakiegokolwiek zabezpieczenia finansowego na przyszłość, mimo świadczenia przez nią pracy, jest również – i jak najbardziej – rodzajem ekonomicznej przemocy rządu!

Warto przy tym wskazać, że pozostawanie w skrajnym ubóstwie pogłębia jeszcze ubóstwo i odbywa się to lawinowo. Przykładem może być odcięcie prądu czy gazu z powodu braku środków na ich opłacanie, następnie brak warunków higienicznych, brak możliwości przyrządzenia ciepłego posiłku, osłabienie fizyczne i psychiczne, choroby, rozwój choroby w wyniku braku środków na leki itd.

A jakiś przykład przemocy ekonomicznej ze strony organizacji komercyjnych (firm)? – Proszę bardzo: wikłanie klientów w niekorzystne umowy poprzez celowe wprowadzanie ich w błąd, niedoinformowywanie lub zatajanie informacji i jednostronną zmianę warunków umowy przy równoczesnym, zaplanowanym wcześniej utrudnianiu odstąpienia od umowy, karaniu za zerwanie umowy lub niewywiązywaniu się klienta z niej, finansowo go pogrążając (i psychicznie też). Specjalistami w stosowaniu tej przemocy są operatorzy usług telekomunikacyjnych, banki i parabanki oraz firmy windykacyjne działające na ich zlecenie.

Inne rodzaje przemocy instytucjonalnej i organizacyjnej

  • bezpodstawne izolowanie lub krępowanie (np. domy pomocy społecznej, szpitale psychiatryczne, szkoły, rodziny)
  • pozbawianie osobistej i regularnej opieki (zaniedbanie) (np. szpitale i inne placówki służby zdrowia, ośrodki pomocy społecznej, domy pomocy społecznej, żłobki, przedszkola, szkoły, domy dziecka, rodziny)
  • zaniedbanie procedur i zabiegów medycznych (np. placówki służby zdrowia)
  • lekceważenie prawa osoby lub grupy do niezależności, godności, dokonywania wyborów (np. szpitale i inne placówki służby zdrowia, szkoły, rząd i inne organizacje)
  • stwarzanie lub podtrzymywanie deprywujących lub trudnych warunków życia (np. rząd, ośrodki pomocy społecznej, policja, sądy)
  • bezpodstawna władza i kontrola (różne organizacje, w tym zakłady pracy)
  • przemoc fizyczna, seksualna, słowna i in. (różne grupy i organizacje, w tym kościoły i więzienia).

Z czego wynika przemoc instytucjonalna (organizacyjna)?

Przede wszystkim należy podkreślić, że sprawcą przemocy instytucjonalnej jest konkretna osoba lub grupa, która, wykorzystując swoją przewagę nad innym człowiekiem, często unika konsekwencji swoich szkodliwych czynów, nie chce się do nich przyznać i ponieść odpowiedzialności, starając się wtopić w grupę lub organizację. Czując się bezkarna, może kontynuować przemoc. Przemoc może trwać przez długi okres czasu i być ukrywana w celu ochrony reputacji instytucji.

Do czynników sprzyjających występowaniu przemocy instytucjonalnej zalicza się następujące:

  • organizacja hierarchiczna instytucji – struktura pionowa;
  • dehumanizacja (priorytet “odhaczania” zadań nad rzeczywistym rozwiązywaniem problemów odbiorców, “zlanie się” z instytucją, organizacją; przedmiotowe traktowanie i bycie traktowanym przedmiotowo);
  • brak odpowiednich kwalifikacji personelu;
  • słaba superwizja lub jej brak, brak właściwego nadzoru, monitoringu działań i ich efektów;
  • kultura organizacyjna zniechęcająca inne osoby do zatrudnienia się lub wprowadzania nowych pomysłów w organizacji;
  • brak wsparcia kierownictwa.

Jak przeciwdziałać przemocy instytucjonalnej (organizacyjnej)?

Ważne, aby w to przeciwdziałanie przemocy instytucjonalnej (organizacyjnej) było zaangażowanych jak najwięcej osób.

Przykłady działań, których możesz się podjąć:

  • poszukiwanie wsparcia na zewnątrz, w innych organizacjach, ze strony innych osób;
  • publiczne ujawnianie sprawców i ujawnienie przemocy przy wsparciu innych organizacji i osób;
  • publiczne informowanie o sposobie działania danej organizacji;
  • wystawianie merytorycznych opinii o danej instytucji, organizacji;
  • złożenie skargi na sposób realizacji zadań do wyższej instancji, w tym do sądu;
  • wnioskowanie o udostępnienie informacji publicznej;
  • wytoczenie powództwa o naruszenie dóbr osobistych;
  • wnoszenie postulatów i petycji do gmin i rządu dotyczących zmian w organizacjach publicznych i weryfikacji efektów działań;
  • organizacja pikiet dotyczących problemów społecznych i szkodliwych działań instytucji;
  • merytoryczna dyskusja z przedstawicielem organizacji, zadawanie pytań dotyczących konkretnego szkodliwego i bezpodstawnego działania oraz tego, co ma zamiar zrobić w związku z efektami tego działania.

Retorsje instytucji w sytuacji przeciwdziałania przemocy i innym nieprawidłowościom. Co robić?

Miej na uwadze, że osoby zgłaszające i ujawniające nieprawidłowości w instytucjach (organizacjach) oraz oczekujące odpowiedzi na pytania, których instytucja nie chciałaby udzielić, a już w szczególności dążące do poniesienia odpowiedzialności przez konkretne osoby czy grupy, są adresatami retorsji tych, którzy tych działań się dopuścili.
Takie osoby ujawniające nieprawidłowości nazywane są kapusiami (vel donosicielami, konfidentami), są piętnowane, hejtowane, ośmieszane, dewaluowane, poddawane ostracyzmowi, prowadzone są na nie nagonki oraz kampania oszczerstw wobec nich, a więc mamy do czynienia z kontynuacją przemocy instytucjonalnej, która ma na celu zniechęcić te osoby do działania (przykładem jest również SLAPP – Strategiczne Pozwy Przeciwko Zaangażowaniu w Sprawy Publiczne). Z tym trzeba się więc liczyć. Ale nie poddawać.

W przestrzeni publicznej osoby monitorujące i zgłaszające nieprawidłowości w działaniu instytucji publicznych (organów) i skłaniające je do ponoszenia odpowiedzialności według właściwej terminologii nazywane są osobami prowadzącymi działalność strażniczą. Natomiast osoby zgłaszające nieprawidłowości działania w organizacji, będąc jednocześnie zatrudnionymi w jej strukturach, nazywane są sygnalistami. Możesz do nich dołączyć.

Jeśli chcemy liczyć na poprawę działania jakichkolwiek instytucji (organizacji), to miejmy na uwadze, że 1-szym krokiem jest zapewnienie sobie wsparcia, następnie 2) ujawnienie nieprawidłowości, a potem 3) wyciągnięcie konsekwencji wobec osób, które ponoszą odpowiedzialność za dany stan rzeczy.

Im większe zaangażowanie ludzi (moje, Twoje, naszych znajomych), tym większa szansa na skuteczne przeciwdziałanie przemocy instytucjonalnej (organizacyjnej)!

Jeśli sprawca nie poniesie konsekwencji swoich działań (nie odczuje niekorzyści dla siebie w związku z tym, czego się dopuścił), nie ma co liczyć na to, że zaprzestanie stosowania przemocy!


Spodobał Ci się ten artykuł?


Na podstawie źródeł:

1. Brągiel J., Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2005.

2. Buckinghamshire Adults Board, Organisational or Institutional Abuse, https://www.buckssafeguarding.org.uk/adultsboard/information-for-the-public/organisational-or-institutional-abuse/ (data dostępu: 29.04.2022).

3. Filek J., Rozważania wokół fenomenu pomocy [w:] Hausner J., Ekonomia społeczna Nr 2, Wydawnictwo Ekonomiczne, Kraków 2011.

4. Hywel T., Simpson Millar, What is Institutional Abuse? Lexology, https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=bdfeb3b7-0e93-4cb6-ab5c-4c4b41c390bc (September 29, 2021).

5. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Wysokość minimum egzystencji, https://www.ipiss.com.pl/?zaklady=minimum-egzystencji-2 (data dostępu: 30.04.2022).

6. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Wysokość minimum socjalnego, https://www.ipiss.com.pl/?zaklady=minimum-socjalne (data dostępu: 30.04.2022).

7. Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej, Zasiłki z pomocy społecznej będą wyższe, https://www.gov.pl/web/rodzina/zasilki-z-pomocy-spolecznej-beda-wyzsze-1 (27.07.2021).

8. Sobkowiak M., Przemoc instytucjonalna w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, Publiktornia, Szczecin 2012.

9. Raczkowska M., Minimum socjalne i minimum egzystencji – wzorce warunków bytu ludności żyjącej w sferze ubóstwa, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej Nr 58/2006, https://sj.wne.sggw.pl/pdf/EIOGZ_2006_n58_s63.pdf

Inne.

Udostępnij:
Pin Share

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Witryna wykorzystuje Akismet, aby ograniczyć spam. Dowiedz się więcej jak przetwarzane są dane komentarzy.